In de nasleep van de Gezipark-bezetting in Istanbul schopt premier Erdogan wild om zich heen. Hij is woedend op het Divanhotel in Istanbul omdat het personeel na de ontruiming van het park demonstranten binnenliet die door de politie in het nauw waren gedreven. Het Divanhotel is eigendom van de familie Koc. Erdogan bestookt deze rijkste familie van Turkije nu met beschuldigingen. Waar hij geen kritiek op heeft, is dat de politie ver over de schreef ging door het Divanhotel met gas vol te spuiten.

Het heeft er alle schijn van dat Erdogan het Gezipark-protest aangrijpt voor een wraakonderneming tegen ondernemingen met een seculiere achtergrond. Na de militairen en andere seculiere machtsfactoren binnen de staat is het bedrijfsleven nu aan de beurt.

Ook banken moeten het ontgelden. Nadat een directeur van de Garantibank, een van de grootste Turkse banken, zich solidair had verklaard met de demonstranten, vervloekte Erdogan alle particuliere banken in Turkije. De premier riep op daar massaal geld op te nemen en het onder te brengen bij een staatsbank. Veel banken zouden failliet gaan als de bevolking daaraan gevolg zou geven. Bij de consequenties daarvan voor de Turkse economie lijkt Erdogan niet stil te staan.

Een ander doelwit van Erdogan is de 'rentelobby', de door hem veronderstelde macht achter de rentestijging in Turkije na het neerslaan van de protesten rond het Gezipark. Wie de samenzweerders achter de rentelobby zijn, zegt hij niet. Dat wordt uit de doeken gedaan door columnisten van Sabah, een krant behorend tot een conglomeraat waarvan zijn schoonzoon topman is.

Volgens Sabah bestaat de rentelobby uit joodse financiers die banden hebben met Opus Dei en de onder samenzweringstheoretici al even populaire Orde der Illuminaten. In dergelijke illustere gezelschappen zou het Gezipark-protest jaren geleden al zijn bekokstoofd. Zeer curieus. Al is het maar omdat Opus Dei een (nog bestaande) rooms-katholieke lekenorganisatie is, terwijl de (niet meer bestaande) Illuminaten als geheim, fervent anti-katholiek genootschap de geschiedenis zijn ingegaan. Wellicht toont deze onwaarschijnlijke combinatie voor Sabah aan hoe breed de samenzwering is.

De columnisten van Sabah nemen de boeken van Dan Brown te serieus. Daarnaast doet de 'joodse samenzwering' tegen Turkije denken aan de Protocollen der wijzen van Sion, een door de tsaristische geheime dienst vervalst geschrift waarin de indruk werd gewekt dat joden naar wereldheerschappij streven. De protocollen deden het later erg goed in nazi-Duitsland. Mede daardoor liggen beweringen over een 'joodse samenzwering' supergevoelig in Europa. Sabah laat echter geen middel onbenut om Erdogan vrij te pleiten.

Het kritiekloos aansluiten bij irrationele samenzweringstheorieën doet vermoeden dat Erdogans beoordelingsvermogen gecompromitteerd is geraakt. Hij gedraagt zich ook steeds merkwaardiger. Terwijl zijn gezicht en lichaamshouding een snelle veroudering verraden, verrast hij zo nu en dan met vlagen van energie.

Hij wordt ook slordig. Tijdens een toespraak onlangs voor honderdduizenden aanhangers in Istanbul vergiste hij zich in het aantal maanden dat Turkije nog scheidt van de lokale verkiezingen volgend jaar. Een simpele vergissing die andere politici simpelweg hadden toegegeven. Erdogan niet. Nadat iemand in het publiek hem had gecorrigeerd, bleef hij zijn gelijk hardnekkig volhouden.

Volgens de Britse neuropsycholoog Ian Robertson lijdt de premier aan de gevolgen van meer dan tien jaar macht. Robertson vergelijkt het effect van macht met dat van cocaïne. Dat kan positieve gevolgen hebben, zoals meer daadkracht. Daar staan, met toegenomen egocentrisme en verminderde zelfkritiek, negatieve karakterveranderingen tegenover. Een politiek leider die te lang te veel macht heeft, reageert volgens Robertson geagiteerd op kritiek, doet tegenstrijdige uitlatingen en kent een verminderd beoordelingsvermogen.

Robertson benadrukt dat geen regeringsleider na tien jaar immuun is tegen de negatieve gevolgen van macht. Om die reden wordt tien jaar vaak als maximale regeringstermijn voor een premier of president gesteld. Overigens kennen de statuten van Erdogans Gerechtigheids- en Ontwikkelings Partij (AKP) een limiet van drie achtereenvolgende premierschappen, wat in zijn geval op twaalf jaar neerkomt. Kanttekeningen daarbij is dat hij daarna een presidentschap ambieert wat hem nog machtiger zou maken.

De voormalige Britse minister van Buitenlandse Zaken David Owen sprak over het hubris-syndroom (hubris, of hybris, is Grieks voor extreme trots, of arrogantie). Symptomen die hij noemde zijn narcisme, het gelijkstellen van het nationale en het persoonlijke belang, alsmede de neiging om minder verantwoording af te willen leggen tegenover wereldse politiek dan tegenover God of de geschiedenis. Daarnaast noemde Owen een verminderde greep op de werkelijkheid als symptoom van het hubris-syndroom. Robertson constateert deze symptomen bij premier Erdogan.

Velen zullen niet moeten denken aan de toetreding tot de Europese Unie van een land met een dergelijke leider. De praktijk leert echter dat Erdogan gehoorzamer is aan EU-eisen over mensenrechten en democratie wanneer het perspectief van Turks EU-lidmaatschap realistisch blijft. Dus moeten de toetredingsonderhandelingen doorgaan. Europa mag de miljoenen vrijheidlievende, westers georiënteerde Turken niet in de steek laten.

Peter Edel is schrijver van 'De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije'.