Het is de eerste keer dat Amsterdam formeel excuses aanbiedt voor de eigen rol in de Jodenvervolging. Burgemeester Femke Halsema zal namens de gemeente de verklaring uitspreken bij de Hollandsche Schouwburg op 24 april, waar jaarlijks de slachtoffers van de Shoah worden herdacht.

De excuses volgen op een onderzoek van het Niod naar de rol van gemeentelijke diensten bij de vervolging van Joodse Amsterdammers. Dat rapport moet binnenkort openbaar worden. Al eerder werd duidelijk dat Amsterdam actief meewerkte: de politie assisteerde bij razzia’s, de bevolkingsregistratie leverde adresgegevens aan de bezetter en trams van het GVB vervoerden duizenden Joden naar verzamelplaatsen voor deportatie.

Volgens betrokkenen zijn de excuses geen herstelbetaling, maar erkenning van het gemeentelijke aandeel in dit hoofdstuk van de geschiedenis – iets wat decennialang is uitgebleven.

Halsema liet vorig jaar in een interview met AT5 al doorschemeren dat excuses ‘voor de hand liggen’, mits het zou gaan om een ‘gedragen excuus’ en geen symbolisch ‘sorry’. Aanleiding was de aankondiging dat de gemeente afstand zou doen van het geld dat tijdens de oorlog werd verdiend met het vervoeren van Joden. “Geld dat de gemeente nooit had mogen hebben,” zei Halsema toen. Omgerekend naar nu ging het om een bedrag van 61.000 euro; de gemeente heeft dat naar boven afgerond naar 100.000 euro. Dat geld ging naar een fonds dat het Centraal Joods Overleg (CJO) mag besteden.

Geen herstel, wel verantwoordelijkheid

Tegelijk werkt Halsema nu aan een fonds van 25 miljoen euro, bedoeld voor het versterken van het Joodse leven in de stad. Niet voor herdenkingsprojecten of de bestrijding van antisemitisme, maar voor culturele en maatschappelijke initiatieven vanuit de gemeenschap zelf. Amsterdam kent een bloeiende Joodse gemeenschap, maar die is in het dagelijks leven nauwelijks zichtbaar. Het fonds moet dat veranderen.

Een van de genoemde voorbeelden zou kunnen zijn het zichtbaarder maken van de Jiddische taal – met woorden als mazzel, gebbetje en kapsones die nog steeds in het dagelijks worden gebruikt. Maar het doel is breder: Amsterdammers moeten elkaar beter leren kennen, juist in een tijd van maatschappelijke spanningen. Het fonds moet bijdragen aan meer begrip, zichtbaarheid en verankering van het Joodse leven in de stad.

Adviescommissie

Een commissie van vijf leden is gevonden om te adviseren over de besteding van het bedrag. Oud-PvdA-minister Jet Bussemaker is voorzitter. Ook hoogleraar Joodse studies Bart Wallet en Boaz Cahn, betrokken bij Deel De Duif, maken deel uit van het gezelschap. De leden zijn benoemd op basis van ‘bestuurlijke ervaring, expertise en betrokkenheid bij Amsterdam’. Er is bewust gekozen voor vertegenwoordiging van verschillende generaties Joodse Amsterdammers.

De commissie krijgt een jaar de tijd om voorwaarden op te stellen, op basis van gesprekken met Joodse organisaties en individuen. Zelf doet zij geen onderzoek en draagt zij ook geen projecten aan. Voor het werk is twee ton gereserveerd. In de begroting van 2026 moet zichtbaar worden hoe het geld wordt ingezet.

Als burgemeester Halsema haar excuses uitspreekt, is zij de eerste burgemeester die dat namens een Nederlandse gemeente doet.Frank Ruiter

Excuses in 2020

Als Halsema haar excuses uitspreekt, is zij de eerste burgemeester die dat namens een Nederlandse gemeente doet. In 2020 bood toenmalig premier Mark Rutte al excuses aan namens de regering, tijdens de Nationale Holocaust Herdenking. “Toen het gezag een bedreiging werd, zijn onze overheidsinstanties tekortgeschoten als hoeders van recht en veiligheid,” zei hij in dat jaar. “Nu de laatste overlevenden nog onder ons zijn, bied ik vandaag namens de regering excuses aan voor het overheidshandelen van toen.”

Niod-onderzoeker Peter Romijn noemde die erkenning destijds in Het Parool van groot belang. “Uiteindelijk zijn er meer dan 100.000 mensen vermoord. Daar hoor je als overheid rekenschap van te geven.” Tegelijk klonk vanuit de Joodse gemeenschap ook kritiek: waarom duurde het zó lang voordat de overheid dat inzicht kreeg?

Vorig jaar verscheen ook een rapport over de rol van het GVB. De trams van het vervoerbedrijf werden tijdens de oorlog ingezet bij de deportatie van tienduizenden Joden. Salo Muller, die eerder de NS tot herstelbetalingen wist te bewegen, pleitte sindsdien voor excuses van het GVB. Of Halsema ook namens het vervoersbedrijf excuses zal uitspreken, is nog niet duidelijk.

Politiek in stilte geregeld

Halsema’s voornemen stond vorige week op de agenda van een besloten raadsvergadering. De aanwezige raadsleden stemden toen unaniem in met haar voorstel om geld vrij te maken voor het fonds, melden meerdere bronnen. In die vergadering werd ook gevraagd of Halsema zich in haar excuses expliciet zal richten tot andere groepen die slachtoffer waren van de vervolging, zoals de Roma en Sinti. Of dat gebeurt is onbekend.

Het besluit roept herinneringen op aan 2013, toen burgemeester Eberhard van der Laan 10 miljoen euro beschikbaar stelde als collectieve tegemoetkoming aan de Joodse gemeenschap. Aanleiding was het erfpachtverleden van de gemeente: Het Parool had toen onthuld dat Amsterdam na de oorlog jarenlang erfpacht bleef innen bij teruggekeerde Joden, zonder erkenning van het aangedane onrecht. Excuses bleven toen uit.

Een woordvoerder van Halsema wil geen commentaar geven op de plannen van de burgemeester.

Over de auteurs: David Hielkema en Tim Wagemakers schrijven over de Amsterdamse politiek. Tips of reageren? politiek@parool.nl.