Niet eerder de afgelopen anderhalf jaar stonden de twee politieke kampen in de Israëlische samenleving zo scherp tegenover elkaar als nu. Op sociale media en in de mensenmassa die zaterdagavond bezit heeft genomen van het centrum van Tel Aviv zingt zelfs het woord ‘burgeroorlog’ rond.

Zo ver is het nog niet, maar iets heel groots staat wel degelijk op het spel, iets dat wordt samengevat in de leus die onophoudelijk wordt gescandeerd op het HaBimaplein, naast het Nationaal Theater: ‘Democratie! Democratie!’

In Israël, zo menen de betogers, gebeurt hetzelfde als in de VS en Turkije, landen waar autocratische leiders de rechtsstaat slopen en alle onafhankelijke geluiden binnen het overheidsapparaat tot zwijgen brengen.

Remmen los

‘Het land vecht voor zijn ziel’, zegt Jacob Sabo, een 72-jarige advocaat die voorzien van een claxon en een rood anti-Netanyahu-petje naar het plein is gekomen. Premier Benjamin Netanyahu heeft volgens hem ‘alle remmen losgegooid’ in zijn streven naar de absolute macht.

‘Als we dit gevecht verliezen, zal Israël een democratie in Erdoganstijl worden, of erger, in Poetinstijl’, meent Sabo. ‘Dan zal Israël geen Israël meer zijn. Veel Israëliërs zullen dan niet langer in dit land willen wonen.’

Nog geen 24 uur later, op zondagmiddag, wordt een nieuwe vrees van de demonstranten bewaarheid. Netanyahu’s kabinet spreekt dan officieel zijn wantrouwen uit in procureur-generaal Gali Baharav-Miara, de belangrijkste juridisch adviseur van de regering. Haar ontslag, dat om procedurele redenen nog even op zich laat wachten, is onafwendbaar geworden.

Constitutionele crisis

De constitutionele crisis die Israël in zijn greep heeft, is daarmee compleet. Binnen een week heeft Netanyahu de aanval ingezet op de laatste drie bolwerken van rechtsstatelijk fatsoen binnen het overheidsapparaat. Het is zeer wel mogelijk dat hij die strijd op alle drie fronten gaat winnen.

Eerst liet Netanyahu weten Ronen Bar, chef van de binnenlandse veiligheidsdienst Shin Bet, te willen ontslaan wegens ‘gebrek aan vertrouwen’. De ware reden is ongetwijfeld dat de Shin Bet te veel weet over ‘Qatargate’, een reeks schimmige transacties tussen Qatar en vertrouwelingen van Netanyahu. Bar was niet bereid de zaak onder het tapijt te vegen.

Het kabinet stemde donderdag in met het ontslag, een besluit dat de volgende dag werd bevroren door het Hooggerechtshof. Een storm van verontwaardiging stak op toen de regering daarop liet weten zich niets van het hof te zullen aantrekken. ‘Dit is de bevoegdheid van de regering en van de regering alleen. Uw bevel is nietig’, zo kregen de rechters te horen.

Sluimerend conflict

Een conflict dat al jaren sluimert, kwam zo tot een climax: dat tussen de regering en het Hooggerechtshof. Bij gebrek aan een grondwet en aan een senaat is het hof vrijwel het enige instituut in de Israëlische democratie dat nog voor ‘checks and balances’ (controle en tegenwicht) kan zorgen. Ook procureur-generaal Baharav-Miara vormt zo’n tegenwicht; zo sprak zij zich uit tegen het ontslag van Bar.

Dit alles in een week waarin Israël na ruim twee maanden bestand de oorlog in Gaza hervatte en waarin de vijftigduizendste dode Gazaan werd geregistreerd. Opmerkelijk is daarom dat dit op het HaBimaplein geen enkele rol speelt. De betoging daar staat helemaal in het teken van de binnenlandse politieke krachtmeting.

De koppeling met de oorlog wordt pas gelegd als de aanwezigen ’s avonds om 8 uur stipt in een stoet optrekken naar het Begin-viaduct, een paar honderd meter verderop. Daar is – zoals elke zaterdag – een ándere demonstratie gaande, die van families van gijzelaars en hun sympathisanten. Zij eisen een staakt-het-vuren in Gaza.

Betogers bij het huis van premier Netanyahu, zondag.Matan Golan voor De Volkskrant

De twee menigten vloeien naadloos samen tot een indrukwekkende mensenzee, en ook hun leuzen vloeien naadloos samen. ‘Zodra de oorlog in Gaza voorbij is, komen er verkiezingen en zal Netanyahu worden afgerekend op Qatargate en andere corruptiezaken’, zegt Sabo. ‘Daarom wil hij de oorlog voortzetten.’

Spreker na spreker op het plein en op het viaduct benadrukt dat het code rood is voor de democratie. ‘Dit is een historisch en gevaarlijk moment’, zegt Yair Golan, voormalig vice-legerchef en leider van de Democraten, een nieuwe partij die alles op links hoopt te verenigen. ‘Een regering die boven de wet probeert te staan, moet ten val worden gebracht.’

Dreigende stakingen

Golan en Yair Lapid, een andere oppositieleider, roepen op tot een algemene staking als de regering volhardt in haar minachting voor het Hooggerechtshof. Dat is geen gratuit dreigement. Belangrijke segmenten van het maatschappelijk middenveld hebben zich aangesloten bij het stakingskoor: werkgevers, vakbonden, de hightechsector, artsen, advocaten, universiteiten.

De krant Haaretz roept zelfs het leger op dit voorbeeld te volgen. ‘Als de regering de opdracht van het hof negeert, zal de staat niet langer door de wet worden geregeerd. Waarom zouden burgers zich dan nog aan de wet moeten houden? De legerleiders moeten opkomen voor degenen die de wet handhaven. Hun loyaliteit moet bij het koninkrijk liggen, niet bij de koning.’

Alle stakingsoproepen bevatten echter een voorbehoud: ‘als’ de regering het besluit van het Hooggerechtshof terzijde schuift en Ronen Bar toch ontslaat. Maar is dat al het geval? Wat de status van het Shin Bet-hoofd nu is, is onduidelijk. De man is nog gewoon aan het werk; het ontslag zou ingaan per 10 april. Voor die tijd beleggen de rechters waarschijnlijk gewoon een hoorzitting. Israël blijft nog even in het ongewisse.