“Omdat ik te korte benen heb”, zegt een vrouw achter het stuur van een auto. “Omdat het maar een kort ritje is”, zegt een man. Op het internet staan retrobeelden van de smoesjes die autobestuurders in de jaren 70 bovenhaalden om geen gordel te dragen.

Vijftig jaar na de invoering van de gordelplicht in ons land lijkt het soms een sketch van Jiskefet. Een man in kostuum met een zwart brilmontuur: “Ik doe het bewust niet, omdat ik het gevoel heb... Ja, hoe moet ik dat zeggen? Dat ik me niet helemaal veilig voel.”

Intussen draagt 95 procent van de autobestuurders een gordel. Dat is niet alleen dankzij die verplichting. Preventiecampagnes hebben burgers overtuigd van het nut. Het risico op ernstige verwondingen of overlijden is bij een ongeval mét autogordel 50 procent lager.

Voor het dragen van een fietshelm zijn er ook data. Het zou ongeveer 60 procent van alle ernstige hoofdletsels voorkomen. Studies wijzen uit dat een verplichting het aantal helmdragers sterk doet toenemen. In Australië en Nieuw-Zeeland, waar de fietshelm al dertig jaar verplicht is, draagt 90 procent van de fietsers intussen een helm. In Vlaanderen is dat op dit moment 17 procent.

Sluipend zijn er in ons land al kleine stappen gezet. Zo is de helm verplicht op een speedpedelec. En federale ambtenaren die een fiets leasen, moeten voortaan de helm op. Net als het Antwerpse stadspersoneel.

Emotioneel

Toch is de discussie over een algemene helmverplichting nog altijd een loopgravenoorlog, met twee kampen, die elkaar verwijten het debat te emotioneel te voeren.

Aan de ene kant bevinden zich de organisaties die de fiets zo veel mogelijk willen promoten: de Fietsersbond en Fietsberaad. Ze worden in hun klein en groot verzet bijgestaan door bekende mobiliteitsexperts zoals Kris Peeters (zelfstandig consultant en lesgever aan PXL in Hasselt) en Dirk Lauwers (gastprofessor aan UGent en UAntwerpen).

In de loopgraven aan de andere kant bevinden zich hoofdzakelijk artsen. De revalidatieartsen van het UZ Gent riepen in april nog op tot een algemene verplichting. Zij zien de schedelfracturen, hersenbloedingen en hersenschade. “Op mijn operatietafel komen enkel ernstige hersentrauma’s, maar tussen de hersenschuddingen op de spoedafdelingen zitten ook veel fietsers. Zeker hier in Leuven, tijdens het weekend”, zegt Bart Depreitere, neurochirurg aan UZ Leuven en professor aan de KU Leuven.

Depreitere pleit voor een verplichting van de helm voor minderjarigen, of toch zeker tot de leeftijd van 14 jaar. Zo kweken ze een gewoonte, die ze later hopelijk voortzetten. Dat is ook het standpunt van het instituut voor verkeersveiligheid Vias, dat zich onafhankelijk noemt, maar verbonden is met de automobielsector.

Grotere risico’s?

Hoe zit het nu: wie heeft, los van alle emotie, het meest gelijk? Erg handig is dat er een dertigtal landen zijn met een bepaalde vorm van fietshelmplicht: soms voor alle fietsers, soms alleen voor minderjarigen of tot 16 jaar, en soms alleen in bepaalde situaties.

Landen die een verplichting invoeren zien het aantal hoofdletsels gemiddeld 20 procent dalen en het aantal ernstige hoofdletstels daalt met 55 procent. De effecten bij minderjarigen zijn groter als de verplichting niet enkel voor hen geldt, maar voor de algemene bevolking.

De veelgehoorde claim dat fietsers met een helm grotere risico’s nemen, zoals Kris Peeters onlangs in De Morgen beweerde, is niet eenduidig bewezen. Ook het onderzoek dat zou aantonen dat auto’s bij het inhalen van een fietser met een helm dichterbij rijden, is gecontesteerd.

Waarom zijn de belangengroepen van fietsers dan tegen een maatregel die de veiligheid van hun doelgroep verhoogt? Twee hoofdredenen. Ten eerste vrezen ze dat het fietsen onaantrekkelijk maakt. “Het zorgt voor een associatie van fietsen met onveiligheid”, zegt de Fietsersbond. Wetenschappelijk onderzoeken zijn niet eenduidig op dit vlak. Sommige tonen aan dat een helmplicht het aantal fietsers doet dalen, maar andere net niet. Vaak blijkt de daling van het fietsgebruik maar tijdelijk en stijgt het daarna weer, soms tot boven het eerdere niveau.

Een fietshelm kan vervelend zijn, bijvoorbeeld voor het kapsel, maar is niet zo doorslaggevend in de beslissing om te fietsen. Als onderzoekers in landen met een helmplicht aan niet-fietsers om hun motieven vragen, dan staat die helm zeer laag op het lijstje met obstakels.

Ten tweede vinden de belangengroepen dat veiliger fietsen niet begint bij de fietser, maar bij de infrastructuur. “Een fietshelm haalt weinig uit als je enkel een moordstrookje hebt om op te fietsen”, zegt Kris Peeters. Dat klopt evident niet. Zeker op een gevaarlijke weg ben je veiliger met een helm.

Geen plannen

Er is overigens geen enkele reden waarom investeringen in de fietsinfrastructuur niet zouden samengaan met het verplichten van een fietshelm. Toch is dat niet altijd het geval. In Zweden, waar de fietshelm verplicht is tot de leeftijd van 15 jaar, maakte de Rekenkamer vorige maand brandhout van het overheidsbeleid inzake fietsveiligheid.

De belangrijkste tegenargumenten van de Fietsersbond lijken toch op zijn minst niet eenduidig gesteund door de wetenschap. Uiteraard zijn er nog andere argumenten te bedenken, zoals: moet de politiek nóg meer verplichtingen opleggen, zich nog meer bemoeien met de burger? De beslissing moet afgewogen worden tegen de gezondheidswinst. Zowel de Vlaamse als de federale minister van Mobiliteit heeft op dit moment alvast geen plannen om een helmplicht in te voeren.