Toen vorig weekeinde Pieter Omtzigts vertrek uit de politiek bekend werd, ging ik even zitten tellen.

Nederland is sinds de doorbraak van Pim Fortuyn in 2002 (van niets op 26 zetels, ondanks de moord) gewend aan het verschijnsel van de politieke verlosser. De politicus die, vaak als buitenstaander, de zittende macht uitdaagt, daarmee groot (virtueel) succes boekt – en een paar jaar later via de zijdeur afgaat.

Inclusief Fortuyn kwam ik op negen verlossers in 23 jaar. De verlosser is kortom een vaste waarde in de democratie geworden. 

Het complete rijtje sinds Fortuyn: Jan Marijnissen, SP: 25 zetels in 2006. Rita Verdonk, ex-VVD: 26 virtuele zetels in 2008. Geert Wilders, ex-VVD, PVV: 24 zetels in 2010. Emile Roemer, SP: 39 virtuele zetels in 2012. Henk Krol, 50Plus: 24 virtuele zetels in 2013. Thierry Baudet, FVD: grootste partij Statenverkiezingen 2019. Caroline van der Plas, 2023: grootste partij Statenverkiezingen 2023. Pieter Omtzigt, ex-CDA, NSC: twintig zetels in 2023. Geert Wilders, PVV: grootste partij (37 zetels) 2023.

En waar Wilders al die jaren – als enige – overeind bleef, is het interessante ook dat het kabinet-Schoof is gevormd door maar liefst drie (oud-)verlossers: Van der Plas, Omtzigt en Wilders. Nooit eerder hadden verlossers zóveel Haagse invloed.

Bange democratie

Verlossers leunen vooral op behoudende kiezers – meestal op rechts, soms op links. Alle verlossers spreken kritisch over migratie. Progressieve verlossers zijn nog niet opgestaan.

De betekenis van verlossers is niet te onderschatten. Of ze bezetten een periode twintig à dertig zetels, of hun virtuele zetels hangen boven de markt. Zodoende is het bij gevoelige beslissingen gewoonte geworden rekening te houden met de verlosser van dat moment.

Het creëert al een kwarteeuw een behoedzame zo niet bange democratie: angst voor maatschappelijk verzet, voor politieke vergissingen, voor bestuurlijke overmoed – voor de kiezer. 

Het gevolg: steeds vaker is uitstel het nieuwe regeren. Zie de wooncrisis, de verwaarlozing van Defensie, het klimaatdossier, het pensioendebat, de energietransitie, het stikstofdossier, etc.

Tegelijk illustreert de voorliefde van kiezers voor verlossers een sluimerend verlangen naar een commandocultuur: geef één persoon de macht. Wilders staat geen democratie in PVV-kring toe maar dat schrikt zijn kiezers allang niet meer af. Een veeg teken.

Stijlen van verlossers verschillen erg. Wilders zoekt al ruim twintig jaar – hij splitste zich in 2004 af van de VVD – de confrontatie met zo’n beetje elke imam en machthebber die hij treft. Na jaren oppositie hecht hij ook als coalitieleider aan die houding: conflict is zijn politieke levensader.

Den Haag beziet het met bewondering én verachting. Vaak is het aandachtpolitiek: politiek die niet draait om problemen van kiezers maar die problemen van kiezers nodig heeft om de aandacht op de politicus te vestigen. Ook ontmantelt hij er opponenten en concurrenten mee: van Jolande Sap en Sigrid Kaag tot en met Mark Rutte en, inderdaad, Pieter Omtzigt.

Tegenmacht

Omtzigt legde een heel andere route af. Hij is de enige uit bovenstaand rijtje die als lid van een coalitiefractie, het CDA, verlosser werd. Bij hem draaide het niet primair om tegengeluid maar om tegenmacht: hij legde, met Renske Leijten (SP), het Toeslagenschandaal bloot – en bracht zo ministeries, bewindslieden, oppositieleiders en uiteindelijk een heel kabinet aan het wankelen.

Tegelijk roept ook hij gemengde gevoelens op. Moeilijke man. Ik weet nog dat ik in 2020 schreef dat “de negatieve verhalen over Omtzigt voor het oprapen lagen. Veel Haagse CDA-politici vinden hem inhoudelijk indrukwekkend maar karakterologisch ongeschikt. Te solistisch en bij momenten inflexibel.”

Sinds de formatie van het kabinet-Schoof is dit soort observaties gemeengoed. Destijds maakte het woede los; bij zijn aanhang, maar ook bij collega-journalisten en -columnisten. Omtzigt had de onaantastbaarheid van de verlosser bereikt.

Tegenmacht werd zijn politieke identiteit, ook toen hij in 2023 NSC vormde. Tegelijk onderschatte hij zijn achilleshiel: het bestuurlijk ingestelde CDA deelde zijn uitbarstingen en aarzelingen liever niet breed met de buitenwereld.

Maar toen hij in de formatie moest optrekken met een gewonde VVD, een andere verlosser (Wilders) en een oud-verlosser (Van der Plas) kon hij niet langer op die bescherming rekenen: terwijl hij en zijn fractie nog tobden over de rechtsstatelijkheid van de samenwerking, lekten zijn uitbarstingen en aarzelingen tijdens formatiegesprekken naar de Telegraaf. Het begin van de neergang.

En met Wilders voelde hij weinig verwantschap maar ze vonden elkaar in één opzicht: waar Wilders zijn politieke bestaan had gebouwd op conflict met de macht, daar was voor Omtzigt conflict de productiefste omgang met de macht gebleken. Vandaar hun beider voorkeur voor een zo groot mogelijke afstand tussen kabinet en coalitiefracties.

Een achteraf cruciale keuze: voor het eerst sinds het kabinet-Van Agt I (1977-1981) trad een coalitie aan die haar onderlinge conflicten zou uitdragen. Ook Van Agt I was een wankel geheel. Het leunde destijds op een CDA-VVD-coalitie van 77 zetels maar zes CDA’ers waren ‘loyalist’: zij beloofden het kabinet loyaal te steunen maar verwierpen het regeerakkoord. Het gaf terugkerende speculaties over een vroege val, toch maakte het kabinet de vier jaar vol.

Aandacht voor conflict

Er zijn overeenkomsten: de openheid over coalitieconflicten en de speculaties over een vroegtijdig einde. En toen ik een dagje opofferde om terug te lezen met welke coalitieconflicten het kabinet sinds zijn aantreden (zomer 2024) het nieuws haalde, viel vooral de vluchtigheid op: wat destijds van betekenis leek, was je allang weer vergeten.

En waar media intern conflict doorgaans als onheilspellend interpreteren, vinden politici aandacht daarvoor blijkbaar aantrekkelijk.

Ik zeg het niet om individuele berichten te bekritiseren – ik heb in m’n Haagse jaren zelf talloze van dit soort stukken gemaakt. Maar dat leerde me ook dat hoofdrolspelers soms nepconflict uitvergroten om strijd te suggereren die niet bestaat: spektakelleegte.

En al lezende vroeg ik me soms af: is dit een uitvergroting daarvan – superspektakelleegte? Daarom doe ik nu iets ongebruikelijks: om weer te geven hoe alarmerend én consequentieloos de berichtgeving al driekwart jaar is, geef ik beknopt weer hoe vernietigend het zelfbeeld is dat deze partijen over de coalitie verspreiden.

4 juli 2024, nu.nl: Wilders verwijt VVD-leider Dilan Yesilgöz “een valse, vuile beschuldiging” inzake vice-premier Fleur Agema (PVV). 19 september, Trouw: “Confrontatie en strijd kenmerken de coalitie en het kabinet-Schoof.” 19 september, AD: “Kabinet kraakt door ruzie in coalitie over aanpak asiel.” 20 september, NOS: “Kabinet-Schoof slalomt langs problemen, ‘verhoudingen coalitie zeer slecht’.” 3 oktober, Nieuwsuur: “Kabinet-Schoof was al bijna gevallen, ultieme lijmpoging redde coalitie.”

15 november, EenVandaag: “Wat betekent vertrek van NSC-staatssecretaris Nora Achahbar voor kabinet? ‘Kans op val is groot’.” 26 november, AD: “Coalitie ruziet wéér over asielnoodrecht.” 29 november, podcast Telegraaf: “Binnen coalitie is sfeer tot op vriespunt gedaald.” 20 december, Het Parool: “Dat het kabinet de Kerst haalt, verbaast zelfs sommige ministers.”

7 februari 2025, BNR: “Kabinet lamgelegd door lekkende plannen en ruzies in de top.” 15 februari, Het Parool: “Aan problemen oplossen is het kabinet door constante onenigheid in de coalitie nog niet toegekomen: ‘Totale stilstand’.” 6 maart, NRC: “Ruzie in coalitie over 3,5 miljard voor Oekraïne: PVV en BBB voelen zich overvallen en willen uitleg Schoof.” 28 maart, Telegraaf: “Kabinet krijgt grote problemen maar niet opgelost door ruzie en angst voor gezichtsverlies: ‘Iedereen is met zichzelf bezig’.” 

Kwarteeuw verlossers

En ongeacht de motieven van de bronnen, die ik niet ken, wordt de grote lijn wel duidelijk. Wat begon met tegenmacht, met afstand tussen Kamer en kabinet, komt in de praktijk neer op een uitwerking van de methode waarop Wilders zijn politieke bestaan heeft gebouwd: altijd conflict, conflict tussen iedereen, conflict met iedereen. En alle coalitiepartners spelen zijn spel nu mee.

De kunst van het niet-regeren verpakt als permanente expositie van consequentieloze politieke strijd: ziehier het netto resultaat van een kwarteeuw Haagse verlossers. Verlossers die eerst van Nederland een bange democratie maakten, en nu zelf zo bang voor de kiezer zijn dat ze liever conflict etaleren dan regeren.

Met voorlopig als meest verontrustende detail dat geen coalitiepartij uit zelfbescherming een einde aan dit experiment durft te maken, zodat het aanzien van het kabinet tot een dieptepunt daalt, wat het verlangen naar een commandocultuur – één persoon aan de macht – verder versterkt.

Enkele dagen na Omtzigts vertrek vroeg Glimina Chakor (GL-PvdA) een debat aan nu de Raad van State, hoogste adviseur van de regering, constateert “dat de democratie onder druk staat en onderhoud nodig heeft”. De coalitie wees dit af, ook het NSC-Kamerlid Sander van Waveren.

“We hoeven hier niet over elk nieuwsbericht een debat te voeren”, zei hij. Het verval van de democratie teruggebracht tot het zoveelste nieuwsbericht: dat resteert er van de tegenmacht die NSC ooit wilde vertegenwoordigen.