In de korte film The Shabbos Goy (2019) zit een orthodox-joodse vrouw thuis met haar schoonfamilie aan de sjabbatmaaltijd op vrijdagavond. Bij het uitbrengen van een toost wordt ze opgeschrikt door een trillend geluid uit haar slaapkamer. Al snel realiseert ze zich dat het geluid van haar vibrator komt. Daarop slaat de paniek toe; tijdens de rustdag sjabbat mogen orthodoxen geen elektriciteit bedienen.

Deze komische film van Talia Osteen – waarin de vrouw uiteindelijk een niet-Joodse (goy) voorbijganger aanklampt om haar vibrator uit te zetten – moet laten zien dat het allemaal niet zo stoffig en benepen is: de combinatie orthodoxie en seks. Daarmee reageert Osteen op populaire Netflix-series als Unorthodox en Shtisel, waarin het keurslijf van de orthodoxie sommige personages te strak zit.

Bescherming tegen nachtelijke driften

Niet geheel toevallig zijn dit ook de series waartegen het Joods Museum in Amsterdam zich nu afzet met de tentoonstelling Sex: Jewish Positions. Het seksleven van orthodoxe joden hoeft helemaal niet saai te zijn, vertelt hoofdconservator Mirjam Knotter. Bovendien bestaan er binnen het jodendom veel verschillende ideeën over seksualiteit, vandaar het dubbelzinnige ‘Joodse posities’ in de naam van de tentoonstelling.

‘Nose to Nose’ van de Joodse kunstenaar R.B. Kitaj (2003).

Knotter leidt Trouw rond langs de vele (historische) voorwerpen die de tentoonstelling rijk is en die wijzen op de diversiteit binnen het jodendom. Zo vind je er een achttiende-eeuwse ring die mannen moest beschermen tegen hun ‘nachtelijke driften’. Maar ook ligt er een modern, door een rabbijn gezegend seksspeeltje voor vrouwen – dat iets wegheeft van een heel lange schoenlepel.

In dezelfde expositieruimte hangt, onder toeziend oog van gefotografeerde, zwoel kijkende orthodoxe mannen, een reeks koptelefoons. Wie daar één van opzet, hoort iemand vertellen over seks. Onder hen is Ruti uit Haarlem, die zich blij toont met hoe Joden omgaan met de eigen leefregels. Joden zouden de tekortkomingen daarvan niet bedekken, maar ze juist openlijk erkennen en erom lachen.

‘I am in Training, Don’t Kiss Me’, Claude Cahun, waarschijnlijk Frankrijk, (1927).Ter beschikking gesteld door de Jersey Heritage Collections

‘Zij is de bruid, pak haar!’

Die blijmoedige omgang met seks is ook wat Irene Zwiep, hoogleraar Hebreeuws en Joodse Studies aan de Universiteit van Amsterdam, zo mooi vindt aan het jodendom. “Binnen het oude rabbijnse jodendom is de kern van het denken over seks: mensen zijn eigenlijk net als dieren, en als je seks hebt dan ben je even een dier”, zegt Zwiep, in een telefoongesprek na de rondleiding. “De rabbijn denkt: dat dier moet je even laten gaan, maar leid dat wel in goede banen.”

Dat is toch iets anders dan de mentaliteit die je bij sommige andere religies ziet. Daar heb je bijvoorbeeld het celibaat, of geldt seks als iets zondigs, vertelt Zwiep. “Je kunt als geloof natuurlijk zeggen: handjes boven de dekens. Maar je kunt ook zeggen: het is sjabbat, zij is de bruid, pak haar!”

In de joodse mystiek geldt dat God blij is als je goede seks hebt, licht Zwiep toe. Maar God blij maken kan alleen als je de regels volgt. “De Talmoed staat vol met do’s en don’ts”, vertelt Knotter tijdens haar rondleiding. En voor de vrouwen zijn er net iets meer regels dan voor de mannen, bijvoorbeeld over de kuisheid van hun kleding.

Noa Snir, ‘Episoden uit de Babylonische Talmoed’ (2023).

Bij een foto van een naakt echtpaar houdt Knotter even stil. De vrouw op de foto heeft een bebloed stuk stof in haar hand. Tijdens en in de week na de menstruatie is de vrouw onrein en mogen Joden eigenlijk geen seks hebben, legt de conservator uit. “Sommige Joden zeggen door die twee weken onthouding juist een goed seksleven te hebben”, zegt Knotter. “Voor anderen is dat weer lastiger vol te houden.”

‘Bekeren’ met Jom Kipoer

Vanaf eind achttiende eeuw werd het jodendom diverser en soms minder streng, geeft Zwiep aan. “Nu snapt iedereen dat je nog weleens in de fout gaat, met zoveel als 613 geboden die er voor Joden zijn – en nog wat meer voor de vrouw”, zegt Zwiep. “Met de kanttekening dat er natuurlijk gradaties zitten in de fouten die je op het gebied van seks kunt maken.”

En als je dan toch in de fout gaat? Bij de rondleiding laat Knotter foto’s zien van mensen die zich spiritueel reinigen. Dat doen zij bijvoorbeeld na een verboden handeling, zoals masturberen, want van God mag je je zaad niet verspillen. “Je ziet dus veel jongens op de foto”, lacht Knotter.

Joden slaan na een fout niet aan het biechten zoals katholieken, vertelt Zwiep. “Je koopt met je fouten als het ware op de pof bij God, je rekening blijft steeds verder oplopen. Maar één dag per jaar heb je Jom Kipoer, dan kun je je verzoenen met God. En daar komt geen rabbijn aan te pas.”

Prompt reciteert Zwiep een oud Joods gedichtje: Wat is het heerlijk haar te penetreren / Door de week en op de dag des Heeren / Wat kunnen mij mijn vele zonden deren / Op Jom Kipoer laat ik mij wel bekeren!

Gebod is eerder een gids

Waar de leer schuurt met het leven vinden orthodoxen soms een geitenpaadje, zoals de vrouw in de korte film van Osteen. En wie minder streng in de leer is, kan zich aanpassen. “Voor sommige liberalen is een gebod eerder een gids”, zegt Zwiep. Dat is te zien bij de rabbijnen die huwelijken van homo’s en lesbiennes voltrekken.

“Waar in de orthodoxie homoseksualiteit echt een overtreding van een bijbels gebod is, zie je dat in meer liberale stromingen wereldwijd een verandering optreedt vanaf eind jaren zestig”, vervolgt Zwiep. “Toen kwam langzaam het besef op gang dat je met andere vormen van seksualiteit iets anders moet doen dan uitsluiten.”

Promotiefoto voor de Joodse organisatie Sjalhomo, Jenny E. Wesly, Amsterdam ca. 1980.Collectie Joods Museum

Bij de expositie komt die liberale omgang naar voren bij een moderne versie van de Joodse trouwceremonie. Bij de traditionele ceremonie ‘verkrijgt’ de echtgenoot zijn vrouw. Bij het moderne alternatief delen beide partners rechten en verantwoordelijkheden en kan de tekst van het huwelijkscontract naar gelang van gender en seksualiteit worden aangepast.

“Het jodendom probeert er steeds iets moois van te maken”, concludeert Zwiep. “En als je een dier zo kunt temmen dat God blij is, dan heb je het mooi gedaan.”

De tentoonstelling Sex: Jewish Positions is nog tot en met 25 mei 2025 te zien in het Joods Museum in Amsterdam

Lees ook:

Ook in de rabbijnse bronnen waren er al meer seksen dan alleen man en vrouw

Intersekse. Androgyn. Non-binair. Moderne flauwekul? Welnee, eeuwen geleden bezigden rabbijnen die termen al.