Eind achtste eeuw was het rijk van Karel de Grote op zijn hoogtepunt. De legendarische vorst had grote delen van het huidige Frankrijk, Italië, Duitsland en Nederland bij elkaar vergaard. In het jaar 800 bracht hij een bezoek aan Rome. Prompt werd hij daar door Paus Leo III benoemd tot keizer. Tijdens de kerstdienst kreeg Karel de Grote de keizerskroon uitgereikt.

Een heilige band wordt gesmeed

Keizer was meer dan zomaar een eretitel. In de middeleeuwse logica kon er maar één keizerrijk bestaan, dat de hele christelijke wereld bestuurde. De paus was de geestelijk leider van dat rijk, de keizer de wereldse. Karel de Grote werd door paus Leo III dus gebombardeerd tot verdediger van het christendom, waar officieel alle andere vorsten aan ondergeschikt waren.

Dat Leo een keizer uitriep, was vooral een manier om zijn eigen hachje te redden. Een jaar eerder waren zijn tong en ogen bijna uitgestoken door vijanden, dus hij kon wel een beschermheer gebruiken. Met zijn keizerstitel had Karel de Grote die rol nu te vervullen.

Rijk zonder vaste vorm

Het Heilige Roomse Rijk was geen land zoals we dat nu kennen, met een vaste grens en structuur. Door de jaren heen zou het in vrijwel elk opzicht veranderen: het grondgebied verschoof, de hoofdstad werd herhaaldelijk verplaatst, de macht kwam meermaals in handen van andere families terecht en ook de naam veranderde soms een beetje. Maar de bijzondere claim bleef zijn kracht uitoefenen, waardoor het rijk ook na gedaanteverwisselingen invloedrijk bleef.

Het Romeinse rijk herleeft

Na Karel de Grote maakten veel leiders van het Heilige Roomse Rijk de tocht naar Rome, om daar in steeds uitbundigere ceremonies tot keizer te worden gekroond. Daarmee werden ze niet zomaar de wereldlijke leiders van het christendom. Nee, Karel de Grote en zijn opvolgers zagen zichzelf als directe opvolgers van de Romeinse keizers.

Dat vroeg wel om een tamelijk creatieve telling, want het westelijke deel van het Romeinse rijk was al eeuwen eerder ten onder gegaan. Maar het Roomse Rijk móest in de ogen van de keizers wel een voortzetting van het Romeinse zijn.

Ook interessant: Wat was het grootste rijk aller tijden?

De Bijbel had voorspeld dat er in de geschiedenis vier wereldrijken zouden zijn, waarna de wereld zou vergaan. Die vier wereldrijken werden uitgelegd als Babylon, Perzië, Macedonië en het Romeinse Rijk. Dat laatste rijk moest dus hoe dan ook blijven bestaan, zelfs als dat vroeg om een ietwat creatieve omgang met de geschiedenis.

Concurrentie om de kroon

Er was nog een kaper op de kust om de felbegeerde titel van vierde wereldrijk te claimen. Het Byzantijnse Rijk was zelfs direct voortgekomen uit het Romeinse en werd ook geleid door een keizer.

Met de keus voor Karel de Grote gaf de paus de voorkeur aan een rijk om de hoek, maar dat ging niet zonder problemen. Vooral in de tiende eeuw vond er regelmatig strijd plaats tussen beide ‘Romeinse’ rijken. In 1054 spleet ook de kerk zich in tweeën: oostelijk Europa ging verder onder de orthodoxe kerk.

Nauwe betrekkingen tussen paus en keizer

Een relatie moet onderhouden worden, bijvoorbeeld door elkaar af en toe cadeautjes te geven. De Roomse keizers waren lief voor de paus en schonken enorme lappen grond aan de kerk. Hun christelijke achtergrond had daar vast mee te maken, maar het eigenbelang werd ook niet vergeten.

De keizers heersten niet over een enkel land, maar over een hele lappendeken van koninkrijkjes, hertogdommen, stadstaten en religieuze gebieden. Al die lagere heersers hadden hun verplichtingen ten aanzien van de keizer, maar waren lang niet altijd hondstrouw.

De kerk financiert het rijk

Nieuw geschonken kerkelijke gebieden rapporteerden vaak direct aan de keizer. Ook zij moesten troepen leveren voor oorlogen en belastingen betalen, dus wat bisschopdommen en kloosterordes oprichten was zo gek nog niet.

Omgekeerd riep de paus weer op tot kruistochten in heidense delen van Oost- en Noord-Europa. Gebieden die daarbij bekeerd werden, konden zich gelijk aan sluiten bij het Heilige Roomse Rijk. Zo vergrootten keizer en paus hun herdersschare.

Ook interessant: Waarom loop er een 'Biblebelt' dwars door Nederland?

De kerk was in de Middeleeuwen de grootste landeigenaar van Europa. Dankzij de zogenaamde tienden stroomde het geld binnen: burgers moesten een tiende van hun inkomen afstaan aan de kerk. Omgekeerd zat de keizer dicht op de benoemingen van de paus. Je werd geen kerkvader zonder steun van de adellijke elite. De paus en keizer leken het samen perfect voor elkaar te hebben.

Scheurtjes in de relatie

Binnen ieder goed huwelijk is er soms ruzie, maar in 1075 ging het wel heel grondig mis in de relatie tussen het Vaticaan en het Heilige Roomse Rijk. Paus Gregorius VII probeerde al een tijdje een einde te maken aan de vele corrupte benoemingen binnen de kerk.

Bisschoppen en abten werden officieel door de kerk benoemd, maar in de praktijk waren het edellieden die hun familieleden invloedrijke functies toewezen. Zo waren die verzekerd van een goed inkomen, wat een uitweg bood voor telgen zonder uitzicht op troonsopvolging.

Paus Gregorius VII wilde de benoemingen naar zich toe trekken, maar daar trok keizer Hendrik IV zich weinig van aan. Gregorius besloot Hendrik daarop uit de kerk te zetten. Dat was een teken voor zijn onderdanen dat ze niet meer aan hem hoefden te gehoorzamen. Lagere adel en rijke kooplieden zagen hun kans schoon om zelf meer macht naar zich toe te trekken. Al snel dreigde Hendriks rijk uit elkaar te vallen.

In 1077 zat er voor hem niets anders op dan braaf naar de paus terug te keren om zijn hachje te redden. Na drie dagen op zijn beurt wachten werd de opstandige vorst in genade aangenomen. En de kerkelijke benoemingen? Die zouden voortaan worden gedaan door geestelijken. Het zou nooit meer goedkomen tussen de twee.

Toen Gregorius Hendrik in 1080 opnieuw excommuniceerde, besloot de laatste een ‘tegenpaus’ te benoemen en met een leger op te stomen naar Rome. Gregorius vluchtte, waarna tegenpaus Clemens III Hendrik IV officieel tot keizer kroonde.

Een kwetsbaar rijk

De relatie tussen Rome en het Heilige Roomse Rijk bleef wankel zolang er grote belangen speelden. In 1527 plunderden troepen van Karel V het Vaticaan. De paus droeg daarop een deel van zijn macht over en zalfde de keizer nog maar eens officieel om zijn macht te benadrukken. Ook met geweld kun je een relatie dus prima in stand houden.

Interne strubbelingen

Tijdens de Dertigjarige Oorlog (1618-1648) bestreden verschillende Duitse gebieden elkaar. In het ingewikkelde conflict streden het protestantse Saksen, Bohemen en Pruisen bijvoorbeeld tegen het katholieke Beieren en de Habsburgers, terwijl ook allerlei andere Europese partijen zich in het strijdgewoel mengden. De dertig lange jaren aan oorlog leidden tot wel acht miljoen doden.

Ook interessant: Wat zijn de zeven langstdurende oorlogen?

Vreemd genoeg stond de keizer (zelf nota bene een Habsburger) aan beide kanten van de strijd, want de Duitse strijdende partijen vielen onder hetzelfde Roomse Rijk. Dat tekende de ingewikkelde onderlinge verhoudingen tussen de talloze koninkrijkjes, stadstaten en geestelijke gebieden die onderdeel waren van het keizerrijk. Ze moesten allen gehoorzamen aan de keizer, maar konden onderling wel de strijd aangaan. En de keizer had geen absolute macht, maar moest onderhandelen om tot besluiten te komen.

De keizer had status

Het klinkt nogal hachelijk om zo’n eilandenrijk bij elkaar te houden. Het Heilige Roomse Rijk wordt nu weleens vergeleken met de (ook wat rommelige) Europese Unie. Toch hield het keizerrijk het een indrukwekkende duizend jaar vol.

Het beeld dat de keizer geen invloed had, klopt dan ook niet, beschrijft de Britse historicus Peter H. Wilson in een boek over het rijk. We moeten het gebied alleen niet als een modern land zien, met een enkele baas. De status van de keizer werd wijd erkend, ook door vorsten van buiten het Heilige Roomse Rijk, zoals de koning van Frankrijk. Volgens de kerklogica was die immers ook een onderdaan van de keizer.

Een Duitse geschiedenis Adolf Hitler noemde zijn Derde Rijk een voortzetting van het duizendjarige Heilige Roomse Rijk. Ook het Duitse Keizerrijk (1871-1918) werd als voorganger gezien. Daarmee probeerden de nazi's hun regime te verbinden met een lange Duitse geschiedenis. Volgens historicus Peter H. Wilson is deze link nogal kunstmatig. Het Heilige Roomse Rijk was eeuwenlang een lappendeken van staten, zonder een duidelijk Duits nationaal besef. Pas in de vijftiende eeuw werd er gesproken van het Heilige Roomse Rijk van de Duitse Natie.

Ondergeschikten respecteerden de keizer, al waren ze misschien niet altijd even volgzaam. Maar zodra er strijd moest worden geleverd met andere partijen, leverde iedereen zijn deel aan het keizerrijk.

Het Heilige Roomse Rijk brokkelt af

De ondergang van het Heilige Roomse Rijk verliep in etappes. In de loop van de zeventiende eeuw raakte het uitverkoren rijk het Nederlandse en Italiaanse grondgebied al kwijt. Maar ook de opmars van het protestantisme vanaf begin zestiende eeuw veranderde de situatie flink.

Ook interessant: Wat gebeurde er ook alweer tijdens de Beeldenstorm?

Vooral in Duitsland besloten veel vorsten om zich van de katholieke kerk af te keren. De eretitel Rooms Rijk kwam niet in gevaar door alle kerkverlaters, maar de band met Rome werd er niet beter op. Het keizerrijk veranderde in een wankel evenwicht van kleine staatjes, met daarboven een keizer die steeds minder macht had.

Einde aan een duizendjarig huwelijk

De Franse schrijver Voltaire had in 1756 al geen goed woord meer over voor het tragische samenraapsel. ‘Het is niet heilig, het is niet Rooms, en het is geen rijk.’ Toen Napoleon in 1806 dreigde het rijk plat te walsen, koos keizer Frans II ervoor de boel preventief op te heffen. Op dat moment was de liefde tussen de paus en keizer al behoorlijk bekoeld geraakt. De twee waren langzaam maar zeker uit elkaar gegroeid.

Met het wegvallen van het Heilige Roomse Rijk kwam de aantrekkelijke positie van wereldlijke leider van de christelijke wereld vrij. Napoleon zag zijn kans schoon die nalatenschap te claimen, zelfs nog voor het keizerrijk echt weggevallen was. In 1804 liet hij zich tot keizer kronen, al hield zijn keizerrijk het nog geen tien jaar vol.